MAHREÇLER

MAHREÇLER

1.MAHRECİN TARİFİ

    Mahrec (اَلْمَخْرَجُ) sözlükte, çıkış yeri anlamında kullanılmaktadır.  Tecvid ilminde, harfin çıktığı yere mahreç denir.

    Mahreclerin sayısı üzerinde ihtilaf edilmiştir. Ferra (207/822) ve İbn Keysan (299/912) gibi bazı alimler 14; Sibeveyh (180/796), Ebu Amr ed-Dani (444/1053) ve Ca’beri (732/1332) gibi bazı alimler 16; Halil b. Ahmed (170/786) ve İbnü’l-Cezeri (833/1429) gibi bazı alimler de 17 olduğunu söylemişlerdir.

    Mahreclerdeki sayı farklılığı, kimi bilginlerin cevf’i mahreç bölgesi olarak görmemelerinden ve (ن – ل – ر) harfleri için tek mahreç kabul etmelerinden kaynaklanmaktadır.

2. MAHRECİN KISIMLARI

 2.1- MAHREC-İ MUHAKKAK:

   Harfin sesi, mahreç bölgelerinden birisine temas ederek çıkıyorsa bu yere, mahreç-i muhakkak denir. Hece harflerinin tamamının mahreci böyledir.

 2.2- MAHREC-İ MUKADDER:

   Harfin sesi, belirli bir mahrece temas etmeden çıkıyorsa, buna da mahreç-i mukadder denir. Med harflerinin mahreçleri bu cins mahreçtir.

3. MAHREÇ BÖLGELERİ

 3.1. CEVF BÖLGESİ

   Boğaz ve ağız içindeki boşluğa denir. Buradan med harfleri olan ا – و – ي harfleri çıkar.

 3.2. BOĞAZ BÖLGESİ

   Boğaz bölgesi, üç kısımda incelenir:

     A- Aksa’l-halk: Boğazın sonu, dibi, göğse bitişen ve ağıza en uzak olan kısım. Buradan sırayla, hemze (ء) ve he (ه) harfleri çıkar. İkisi de ince harflerdendir.

    B- Vesatü’l-halk: Boğazın ortasıdır. Buradan sırayla, ayn (ع) ve ha (ح) harfleri çıkar. İkiside ince harflerdendir.

   C- Edne’l-halk: Boğazın aşağısı, ağıza açılan ve ağıza en yakın olan kısımdır. Buradan da sırayla, ğayn (غ) ve ha (خ) harfleri çıkar. İkiside kalın harflerdendir.

Not:  Boğazdan çıkarılan bu harflere «huruf-i halkıyye» denir.

Tekerlemesi:

اَللَّهُ – حَيٌّ – خَالِقٌ – عَدْلٌ – غَنِيٌّ هَادٍ   

3.3. DİL BÖLGESİ

  Bu bölgede 10 mahreç vardır:

   1-Dilin sonu (kökü) ile, onun karşısında bulunan üst damak: Buradan kaf (ق) harfi çıkar. Kalın harftir.

  2- Belirtilen yerin biraz altı: Buradan da kef (ك) harfi çıkar. İnce harflerdendir.

  3- Dilin ortası ile, üst damağın ortası: Buradan da sırasıyla, cim (ج), şın (ش) veya(ي) harfleri çıkar. Üçü de ince harftir.

 

 

  4- Dilin sol veya sağ yahut her iki yanı ile, adras denilen üst azı dişlerdir: Buradan da dad (ض) harfi çıkarılır. Kalın bir «D-Z» karışımı sese sahiptir. Kalın harftir.

       Not:

      Dad (ض), zor çıkarılan bir harf olarak bilinir. Uygulamalar yanlış olabileceği için, eski müellif ve üstadlar, bu husus ile ilgili müstakil risaleler yazmışlardır. 

     Dad (ض), harfinin çıkarılışı şöyle olur: Dilin sol, sağ veya her iki yanı, üst azı dişlere hafifçe değdirilir. Dil kökü ve ortası üst damağa yükselir. Dilin ucu ise, serbest kalır. 

  5- Dilin iki kenarı ile birlikte dil ucuna varıncaya kadar üst damak: Buradan lam(ل) harfi çıkar. İnce harflerdendir.

(Kalın okunduğu yerlerde mevcuttur). Ayrıca bu harf, mahreci en geniş olan harftir.

  6- Dil ucu ve iki üst ön diş etleri: Buradan nun (ن) harfi çıkar. İnce harflerdendir.

  7- Dil ucu ile (bir miktar arkası) ile, iki üst ön dişlerin üstündeki damak: Buradan ra(ر) harfi çıkar. Harekesine ve kelime içindeki konumuna göre ince veya kalın okunur.

 8- Dil ucu ile, üst ön dişlerin dipleridir: Buradan sırasıyla, ta (ط), dal (د) ve te (ت) harfleri çıkar. (ط) harfi kalın, diğer iki harf incedir.

 9- İki şekilde tarif edilmiştir. Bazılarına göre dil ucu ile, üst ön dişlerin iç yüzleridir. Bazılarına göre de dil ucu ile, alt ön dişlerin iç yüzleridir. Sırasıyla sad (ص), sin (س) ve ze (ز) harfleri çıkar. (ص) kalın, diğer ikisi ince harftir.      

 10- Dil ucu ve ön dişlerin uçları: Buradan da sırasıyla za (ظ), zel (ذ) ve se (ث) harfleri çıkar. Bu harfler okunurken dil ucu, ön dişlerin arasından hafifçe dışarıya çıkarılır. (ظ) harfi kalın, diğer ikisi ince harftir.

3.4. DUDAK BÖLGESİ

   Bu bölgede iki mahreç vardır:

    1- Üst ön dişlerin uçlarıyla, alt dudağın içleridir. Buradan fe (ف) harfi çıkarılır. İnce harflerdendir.

   2- Dudaklar: Dudakların –arada nohut tanesi kadar boşluk kalacak şekilde- öne doğru toparlanmasıyla (büzülmesiyle) vav (و) çıkar. Dudakların normal halde kuvvetlice kapanmasıyla be (ب) harfi çıkar.  Yine normal halde ve hafifçe kapanmasıyla da mim (م) harfi çıkar.

3.5. HAYŞUM

    Geniz kavuğuna denir. Buradan ğunne ve nun-i muhfat (ihfa olunan nun) çıkar. Ancak, nun-i muhfatta ağızdan ses gelmeli ve ğunne, ince yapılmalıdır.